ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΚΛΙΟΓΚΟΣ
ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Επιμέλεια άρθρου, διορθώσεις και άλλες προσθήκες:
ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΣ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ - ΤΕΧΝΗ & ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ''ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ ΤΕΡΠΝΟΝ''·
ΔΕΥΤΕΡΑ, 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2019·ΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ: 1 ΛΕΠΤΟ
Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού ως ύμνοι για τη ψαλμωδία προς υμνολογίαν της αγίας Τριάδος, του Σωτήρος Χριστού, της Θεοτόκου και των εις δόξαν Χριστού μαρτυρησάντων αγίων ανδρών, σε χρήση αρχικά ήταν Οι Ψαλμοί της Παλαιάς Διαθήκης του Προφήτη και Βασιλιά Δαβίδ ο οποιός με μεγάλη τέχνη υμνούσε και δοξολογούσε εμμελώς τον Θεό δια του ψαλτηρίου και της κιθάρας του «Αινείτε αυτόν εν τυμπάνω και χορώ, αινείτε αυτόν εν χορδαίς και οργάνω» (Ψαλμος 150:4).
Μέσα από αυτούς τους Ψαλμούς διακρίνουμε και διαφόρους ύμνους που χρησιμοποιήθηκαν τον πρώτο καιρό της εκκλησίας και που είναι σε χρήση μέχρι σήμερα. Για να δούμε μερικούς από αυτούς και ποια είναι η θέση τους στην ορθόδοξη λατρεία.
Οι αναγγέλλοντες την έλευσιν και την χάριν του Σωτήρος Χριστού, ο ργ΄ (103ος) ψαλμός “Εὐλόγει ἡ ψυχή µου, τὸν Κύριον, Κύριε ὁ Θεός µου. ἐµεγαλύνθης σφόδρα.” ο λεγόμενος και Προοιμιακός ως ων προοίμιον του εσπερινού, στους Αποστολικούς Κανόνες καλούμενος και Φωταγωγικόν Άσμα.
Ο ρλδ' (134ος) ψαλμός “Αινείτε το όνομα Κυρίου· αινείτε, δούλοι, Κύριον” και ο ρλε' (135ος) “Εξομολογείσθε τω Κυρίω. Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ, ὅτι ἀγαθός, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ·” καλούμενοι Πολυέλεοι ή Πολυέλαιοι διά το πολλάκις εν αυτοίς προσαδόμενον το Ακροοτελεύτιον «ότι εις τον αιώνα το έλεος αυτού», ή σύμφωνα με άλλους, διά την γινομένην εν τω ψάλλεσθαι αυτούς φωταψίαν, αναπτομένου του πολυελαίου ήτοι του πολυκηρίου.
Ο ρμ' (140ος) ψαλμός Κύριε εκέκραξα “Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς σέ, εἰσάκουσόν μου· πρόσχες τῇ φωνῇ τῆς δεήσεώς μου ἐν τῷ κεκραγέναι με πρὸς σέ” και ο ρμη' (148ος) “Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών, αινείτε Αυτόν εν τοις υψίστοις, Σοι πρέπει ύμνος τω Θεώ. Αινείτε Αυτόν, πάντες οι Άγγελοι Αυτού'”.
Πλην των του Δαβίδ ψαλμών έψαλλεν η Εκκλησία και τις Εννέα Ωδές της Γραφής, τας ευρισκομένας εις τα αρχαιότατα ψαλτήρια μετά τους ψαλμούς, καθώς επίσης και ιδιαιτέρους ύμνους συντασσομένους παρά των πρώτων χριστιανών, οι οποίοι όμως δεν έχουν διασωθεί και αναμφιβόλως καταστραφήκαν κατά τους πρώτους εκείνους χρόνους των διωγμών, εκαλλούντο και “Ωδαί Πνευματικαι” (Ωδές Πνευματικές) πρός διάκρισιν των εθνικών ελληνικών ωδών της αρχαίας θρησκείας.
Εκ των πρώτων χριστιανικών ύμνων είναι και ο εξής:
«Ὃς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, ἐδικαιώθη ἐν πνεύματι, ὤφθη ἀγγέλοις, ἐκηρύχθη ἐν ἔθνεσιν, επιστεύθη εν κόσμο, ανελήφθη ένδοξη»
Kαι ο Πλίνιος ο Νεώτερος, διοικητής της Βιθυνίας εν έτει 103 μ.Χ. ιστορεί σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Τραϊανόν (97 επιστολή αυτού) τον ύμνον τον εις Χριστόν ως εις Θεόν ψαλλόμενον υπό των Χριστιανών εξ υπαμοιβής. Ότι δηλαδή υπήρχαν ήδη την εποχή εκείνοι αρμόδιοι για την ψαλμώδηση των ύμνων με αμοιβή.
Εις τα ψαλλόμενα κατά τους αποστολικούς χρόνους δέον είναι να κατατάξωμεν το εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσιν αναγινωσκόμενον ευκτήριον άσμα «Κύριε ελέησον», όπερ κατ’ αρχάς εξεφώνει ο λαός μαζί και αργότερα ατικατέστησε ο χορός·
τον Αγγελικόν Επινίκιον Ύμνον «άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ», όστις εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσι περιέχεται μεταξύ των ασμάτων της Εκκλησίας, εις πάσας δε τας αρχαίας Λειτουργίας, του Κλήμεντος, του Ιακώβου, Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου αναφέρεται ως ψαλλόμενος μετά μέλους σοβαρού υπό των πιστών·
Λίγα λόγια για αυτόν τον ύμνο: Κύριος Σαβαώθ σημαίνει Κύριος των Δυνάμεων (δεν μεταφράστηκε η λέξη Σαβαώθ από τους εβδομήκοντα αλλά απλά μεταφέρθηκε από το εβραϊκό κείμενο στα ελληνικά ως είχε), Ωσαννά είναι λέξη συριακή που σημαίνει σύμφωνα με την μετάφραση των Ο’ (εβδομήκοντα) ρψ’,25 :
«Ω Κύριε σώσον δη ω Κύριε, ευόδωσον δη»
Αρχή του τρισάγιου ύμνου είναι το όραμα του προφήτου Ησαΐου πού είδε τους αγγέλους γύρω στο θρόνο του θεού να ψάλλουν «άγιος, άγιος, άγιος, Κύριος Σαββαώθ» (Ήσ. 6,13).
Αυτόν, ψάλλουμε και εμείς σε κάθε μας θεία Λειτουργία: “Τόν επινίκιον ύμνον άδοντα, βοώντα, κεκραγότα, και λέγοντα” εκφωεί ο ιερέας και ο χορός απαντάει ψάλλοντας: “Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης σου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις· ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις.”
Δηλαδή: Άγιος, Άγιος, Άγιος είσαι Κύριε των Δυνάμεων· γεμάτος ο ουρανός και η γη από τη δόξα σου. Σώσε μας, ύψιστε Θεέ· ευλογημένος ο ερχόμενος στο όνομα του Κυρίου. Σώσε μας, ύψιστε Θεέ.
τον Αινετικόν Ύμνον «Αλληλoύϊα», όστις ελήφθη εκ της Ιουδαϊκής υμνολογίας και εκφράζει λύπην και μετάνοιαν·
Η εξελληνισμένη έκφραση «αλληλούια» (αρχ. «ἀλληλούϊα»), που προέρχεται από τα Εβραική הַלְּלוּיָהּ, Χαλελουγιάχ, κατά γράμμα αποτελεί προτροπή προς ομάδα ανθρώπων να «αινέσουν τον ΓΙΑΧ». Στην Αγία Γραφή αυτός ο όρος χρησιμοποιείται 28 φορές. Οι μεταφράσεις έχουν αποδώσει αυτή την έκφραση δοξολογίας ως «Αινείτε τον ΓΙΑΧ» ή «Αινείτε τον Κύριο». Ο όρος Γιαχ αποτελεί συντομευμένη μορφή του θεϊκού ονόματος που προσδιορίζεται από το Τετραγράμματο και αποδίδεται συνήθως Γιαχβέ ή Ιεχωβά.
Για την πλειονότητα των Χριστιανών αποτελεί έκφραση ιδιαίτερου αίνου προς τον Θεό. Στον Ιουδαϊσμό αποτελεί μέρος των προσευχών (ύμνων) Χαλλέλ. (Ψαλμοί 113-118).
Η διατήρηση αυτού του αμετάφραστου εβραϊκού όρου στην εκκλησιαστική υμνολογία θεωρείται απομεινάρι των πρακτικών που υιοθέτησε η πρωτοχριστιανική εκκλησία από την ιουδαϊκή συναγωγή και τις εσσαϊκές κοινότητες.
την Κυριακήν Προσευχήν «Πάτερ ημών», ήτις ορίζεται εν τοις Αποστολικοίς Κανόσιν ίνα ψάλλεται τρίς καθ’ εκάστην την υπό των Αποστόλων παραδοθείσαν τη Εκκλησία μικράν Δοξολογίαν «Δοξα Πάτρι καιΥιώ και Αγίω ΙΙνεύματι»·
την Εωθινήν Δοξολογίαν «Δόξα εν Υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία», που έψαλλαν αι άνω δυνάμεις κατά την γέννησιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού εις επήκοον των ποιμένων της Βηθλεέμ, μεγάλη χρήση της οποίας γινόταν εν τη αρχαιοτάτη Εκκλησία·
τον Εισοδικόν ύμνον «Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν Χριστώ»· εκ του 94ου ψαλμού του Δαβίδ ειλημμένον “Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ”.
τον εν ταις Αποστολικαίς Διαταγαίς αναφερόμενον Εσπερινόν Ύμνον του πρεσβύτου Συμεών «Νυν απολύεις τον δούλον Σου Δέσποτα», ψαλλόμενον από των αποστολικών χρόνων μέχρι του Ε' αιώνος, αντικατασταθέντα δε τότε διά των Απολυτικίων Τροπαρίων, ούτως ονομασθέντων ως ψαλλομένων μετά το ρητόν του Θεοδόχου Συμεών εν τη Απολύσει του Εσπερινού, ότε και ο λαός του ναού απολύεται·
την ευχαριστήριον ωδήν «Δόξα σοι, Κύριε, δόξα σοι», ψαλλομένην εν τη αρχαία Εκκλησία προ της αναγνώσεως του ιερού Ευαγγελίου και μετά το τέλος της ευαγγελικής περικοπής.
Αρχαίος ύμνος είναι και ο σωζόμενος πινδαρικός Κλήμεντος του Αλεξανδρέως, αναγόμενος εις τους κοινούς ύμνους, ους συνήθως από στήθους εγνώριζεν ο λαός και έψαλλεν από κοινού εν ταις ιεραίς συνάξεσιν.
Εν τοις αρχαίοις άσμασι καταλέγεται, το αινετικόν «Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν, σοι ευχαριστούμεν Κύριε, και δεόμεθά σου ο Θεός ημών», όπερ ποιηθέν υπό Αμβοσίου του Μεδιολάνων μετά τον εντελή αυτού θρίαμβον κατά των Αρειανών εψάλη το πρώτον εν πλήρει συναθροίσει των πιστών κατά την βάπτισιν του ιερού Αυγουστίνου παρά του θείου των Μεδιολάνων ιεράρχου· τον στ' αιώνα εψάλλετο εις την λειτουργίαν της Ρωμαϊκης Εκκλησίας ως γίνεται δήλον εκ των Αντιφωναρίων Γρηγορίου τoυ Διαλόγου, τον δε Η΄ αιώνα εψάλη εν Γερμανία κατα την στέψιν των βασιλέων.
Ωσαύτως αρχαιότατος είναι και ο Τριαδικός ή Επιλύχνιος ύμνος «Φως ιλαρόν» (ως ψαλλόμενος μετά τας λυχνικάς ευχάς του Εσπερινού) “Φως ιλαρόν άγίας δόξης αθανάτου Πατρός, ουρανίου, άγίου, μάκαρος, Ιησού Χριστέ, ελθόντες επί την ήλίου δύσιν, ίδόντες φως εσπερινόν υμνούμεν Πατέρα, Υίόν και Άγιον Πνεύμα, Θεόν. Άξιον σε εν πάσι καιροίς υμνείσΘαι φωναίς αισίαις, Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς διό ο κόσμος σε δοξάζει”., αποδιδόμενος εις τους αποστολικούς άνδρας· εκ της ρήσεως δε του ουρανοφάντορος Βασιλείου «Αλλ’ όστις μεν ο πατήρ των ρημάτων εκείνων της επιλυχνίου ευχαριστίας ειπείν ουκ έχομεν», εξάγεται ότι άγνωστος είναι ο ποιητής τoυ ύμνου.
Εις τα αρχαία άσματα αριθμείται και το νυν άπαξ του ενιαυτού τω Μεγάλω Σαββάτω ψαλλόμενον «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία», όπερ εψάλλετο εν τη θεία λειτουργία του Αδελφοθέου Ιακώβου μέχρι του Ιούστινιανού· έκτοτε δε καθιερώθη να ψάλληται αντ' αυτού ο χερουβικός ύμνος «Oι τα Χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες».
«Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία, καί στήτω μετά φόβου καί τρόμου, καί μηδέν γήινον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω˙ ὁ γάρ Βασιλεύς τῶν βασιλευόντων, καί Κύριος τῶν κυριευόντων, προσέρχεται σφαγιασθῆναι, καί δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς˙ Προηγοῦνται δέ τούτου, οἱ χοροί τῶν ἀγγέλων, μετά πάσης ἀρχῆς καί ἐξουσίας, τά πολυόμματα Χερουβίμ καί τά ἑξαπτέρυγα Σεραφείμ, τάς ὂψεις καλύπτοντα καί βοῶντα τόν ὓμνον˙ Ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα. »
Ἐξαίσια εἶναι ἡ μουσική σύνθεση σέ ἦχο πλάγιο τοῦ α 'τοῦ Ἰακώβου τοῦ Πελοποννησίου († 1800), Πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας. Ὁ ὑμνογράφος ξεκινᾶ μέ τήν προστακτική «σιγησάτω», μέ τήν ὁποία ἀπευθύνεται πρός ὃλους τούς θνητούς («πᾶσα σάρξ βροτεία», βροτός = θνητός) καί ζητεῖ σιγή. Ἀκολουθοῦν δύο ἀκόμα προστακτικές: «στήτω μετά φόβου καί τρόμου καί μηδέν γήινον ἑαυτῇ λογιζέσθω» . Μέ αὐτές προτρέπει τούς πιστούς νά σταθοῦν ὀρθοί μέ φόβο καί τρόμο γιά τό μέγα γεγονός τό ὁποῖο συντελεῖται καί νά κρατοῦν τόν νοῦ καθαρό ἀπό κάθε γήινη σκέψη καί μέριμνα.
Βιβλιογραφική αναφορά:
“Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ), Γεώργιος Παπαδόπουλος, Τύποις Πραξιτέλους, Αθήνα, 1904’’.
Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος (1862-1938) υπήρξε Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλισιαστικού Μουσικού Συλλόγου.
Το ανωτέρω σύγγραμα ανευρίσκεται επίσης στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ανέμη και τις εκδόσεις ‘Τέρτιος’’, Κατερίνη.
Επιμέλεια άρθρου, διορθώσεις και άλλες προσθήκες:
ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΚΛΙΟΓΚΟΣ
ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΣ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ
ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Επιμέλεια άρθρου, διορθώσεις και άλλες προσθήκες:
ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΣ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ - ΤΕΧΝΗ & ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ''ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ ΤΕΡΠΝΟΝ''·
ΔΕΥΤΕΡΑ, 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2019·ΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ: 1 ΛΕΠΤΟ
Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού ως ύμνοι για τη ψαλμωδία προς υμνολογίαν της αγίας Τριάδος, του Σωτήρος Χριστού, της Θεοτόκου και των εις δόξαν Χριστού μαρτυρησάντων αγίων ανδρών, σε χρήση αρχικά ήταν Οι Ψαλμοί της Παλαιάς Διαθήκης του Προφήτη και Βασιλιά Δαβίδ ο οποιός με μεγάλη τέχνη υμνούσε και δοξολογούσε εμμελώς τον Θεό δια του ψαλτηρίου και της κιθάρας του «Αινείτε αυτόν εν τυμπάνω και χορώ, αινείτε αυτόν εν χορδαίς και οργάνω» (Ψαλμος 150:4).
Μέσα από αυτούς τους Ψαλμούς διακρίνουμε και διαφόρους ύμνους που χρησιμοποιήθηκαν τον πρώτο καιρό της εκκλησίας και που είναι σε χρήση μέχρι σήμερα. Για να δούμε μερικούς από αυτούς και ποια είναι η θέση τους στην ορθόδοξη λατρεία.
Οι αναγγέλλοντες την έλευσιν και την χάριν του Σωτήρος Χριστού, ο ργ΄ (103ος) ψαλμός “Εὐλόγει ἡ ψυχή µου, τὸν Κύριον, Κύριε ὁ Θεός µου. ἐµεγαλύνθης σφόδρα.” ο λεγόμενος και Προοιμιακός ως ων προοίμιον του εσπερινού, στους Αποστολικούς Κανόνες καλούμενος και Φωταγωγικόν Άσμα.
Ο ρλδ' (134ος) ψαλμός “Αινείτε το όνομα Κυρίου· αινείτε, δούλοι, Κύριον” και ο ρλε' (135ος) “Εξομολογείσθε τω Κυρίω. Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ, ὅτι ἀγαθός, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ·” καλούμενοι Πολυέλεοι ή Πολυέλαιοι διά το πολλάκις εν αυτοίς προσαδόμενον το Ακροοτελεύτιον «ότι εις τον αιώνα το έλεος αυτού», ή σύμφωνα με άλλους, διά την γινομένην εν τω ψάλλεσθαι αυτούς φωταψίαν, αναπτομένου του πολυελαίου ήτοι του πολυκηρίου.
Ο ρμ' (140ος) ψαλμός Κύριε εκέκραξα “Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς σέ, εἰσάκουσόν μου· πρόσχες τῇ φωνῇ τῆς δεήσεώς μου ἐν τῷ κεκραγέναι με πρὸς σέ” και ο ρμη' (148ος) “Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών, αινείτε Αυτόν εν τοις υψίστοις, Σοι πρέπει ύμνος τω Θεώ. Αινείτε Αυτόν, πάντες οι Άγγελοι Αυτού'”.
Πλην των του Δαβίδ ψαλμών έψαλλεν η Εκκλησία και τις Εννέα Ωδές της Γραφής, τας ευρισκομένας εις τα αρχαιότατα ψαλτήρια μετά τους ψαλμούς, καθώς επίσης και ιδιαιτέρους ύμνους συντασσομένους παρά των πρώτων χριστιανών, οι οποίοι όμως δεν έχουν διασωθεί και αναμφιβόλως καταστραφήκαν κατά τους πρώτους εκείνους χρόνους των διωγμών, εκαλλούντο και “Ωδαί Πνευματικαι” (Ωδές Πνευματικές) πρός διάκρισιν των εθνικών ελληνικών ωδών της αρχαίας θρησκείας.
Εκ των πρώτων χριστιανικών ύμνων είναι και ο εξής:
«Ὃς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, ἐδικαιώθη ἐν πνεύματι, ὤφθη ἀγγέλοις, ἐκηρύχθη ἐν ἔθνεσιν, επιστεύθη εν κόσμο, ανελήφθη ένδοξη»
Kαι ο Πλίνιος ο Νεώτερος, διοικητής της Βιθυνίας εν έτει 103 μ.Χ. ιστορεί σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Τραϊανόν (97 επιστολή αυτού) τον ύμνον τον εις Χριστόν ως εις Θεόν ψαλλόμενον υπό των Χριστιανών εξ υπαμοιβής. Ότι δηλαδή υπήρχαν ήδη την εποχή εκείνοι αρμόδιοι για την ψαλμώδηση των ύμνων με αμοιβή.
Εις τα ψαλλόμενα κατά τους αποστολικούς χρόνους δέον είναι να κατατάξωμεν το εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσιν αναγινωσκόμενον ευκτήριον άσμα «Κύριε ελέησον», όπερ κατ’ αρχάς εξεφώνει ο λαός μαζί και αργότερα ατικατέστησε ο χορός·
τον Αγγελικόν Επινίκιον Ύμνον «άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ», όστις εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσι περιέχεται μεταξύ των ασμάτων της Εκκλησίας, εις πάσας δε τας αρχαίας Λειτουργίας, του Κλήμεντος, του Ιακώβου, Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου αναφέρεται ως ψαλλόμενος μετά μέλους σοβαρού υπό των πιστών·
Λίγα λόγια για αυτόν τον ύμνο: Κύριος Σαβαώθ σημαίνει Κύριος των Δυνάμεων (δεν μεταφράστηκε η λέξη Σαβαώθ από τους εβδομήκοντα αλλά απλά μεταφέρθηκε από το εβραϊκό κείμενο στα ελληνικά ως είχε), Ωσαννά είναι λέξη συριακή που σημαίνει σύμφωνα με την μετάφραση των Ο’ (εβδομήκοντα) ρψ’,25 :
«Ω Κύριε σώσον δη ω Κύριε, ευόδωσον δη»
Αρχή του τρισάγιου ύμνου είναι το όραμα του προφήτου Ησαΐου πού είδε τους αγγέλους γύρω στο θρόνο του θεού να ψάλλουν «άγιος, άγιος, άγιος, Κύριος Σαββαώθ» (Ήσ. 6,13).
Αυτόν, ψάλλουμε και εμείς σε κάθε μας θεία Λειτουργία: “Τόν επινίκιον ύμνον άδοντα, βοώντα, κεκραγότα, και λέγοντα” εκφωεί ο ιερέας και ο χορός απαντάει ψάλλοντας: “Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης σου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις· ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις.”
Δηλαδή: Άγιος, Άγιος, Άγιος είσαι Κύριε των Δυνάμεων· γεμάτος ο ουρανός και η γη από τη δόξα σου. Σώσε μας, ύψιστε Θεέ· ευλογημένος ο ερχόμενος στο όνομα του Κυρίου. Σώσε μας, ύψιστε Θεέ.
τον Αινετικόν Ύμνον «Αλληλoύϊα», όστις ελήφθη εκ της Ιουδαϊκής υμνολογίας και εκφράζει λύπην και μετάνοιαν·
Η εξελληνισμένη έκφραση «αλληλούια» (αρχ. «ἀλληλούϊα»), που προέρχεται από τα Εβραική הַלְּלוּיָהּ, Χαλελουγιάχ, κατά γράμμα αποτελεί προτροπή προς ομάδα ανθρώπων να «αινέσουν τον ΓΙΑΧ». Στην Αγία Γραφή αυτός ο όρος χρησιμοποιείται 28 φορές. Οι μεταφράσεις έχουν αποδώσει αυτή την έκφραση δοξολογίας ως «Αινείτε τον ΓΙΑΧ» ή «Αινείτε τον Κύριο». Ο όρος Γιαχ αποτελεί συντομευμένη μορφή του θεϊκού ονόματος που προσδιορίζεται από το Τετραγράμματο και αποδίδεται συνήθως Γιαχβέ ή Ιεχωβά.
Για την πλειονότητα των Χριστιανών αποτελεί έκφραση ιδιαίτερου αίνου προς τον Θεό. Στον Ιουδαϊσμό αποτελεί μέρος των προσευχών (ύμνων) Χαλλέλ. (Ψαλμοί 113-118).
Η διατήρηση αυτού του αμετάφραστου εβραϊκού όρου στην εκκλησιαστική υμνολογία θεωρείται απομεινάρι των πρακτικών που υιοθέτησε η πρωτοχριστιανική εκκλησία από την ιουδαϊκή συναγωγή και τις εσσαϊκές κοινότητες.
την Κυριακήν Προσευχήν «Πάτερ ημών», ήτις ορίζεται εν τοις Αποστολικοίς Κανόσιν ίνα ψάλλεται τρίς καθ’ εκάστην την υπό των Αποστόλων παραδοθείσαν τη Εκκλησία μικράν Δοξολογίαν «Δοξα Πάτρι καιΥιώ και Αγίω ΙΙνεύματι»·
την Εωθινήν Δοξολογίαν «Δόξα εν Υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία», που έψαλλαν αι άνω δυνάμεις κατά την γέννησιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού εις επήκοον των ποιμένων της Βηθλεέμ, μεγάλη χρήση της οποίας γινόταν εν τη αρχαιοτάτη Εκκλησία·
τον Εισοδικόν ύμνον «Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν Χριστώ»· εκ του 94ου ψαλμού του Δαβίδ ειλημμένον “Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ”.
τον εν ταις Αποστολικαίς Διαταγαίς αναφερόμενον Εσπερινόν Ύμνον του πρεσβύτου Συμεών «Νυν απολύεις τον δούλον Σου Δέσποτα», ψαλλόμενον από των αποστολικών χρόνων μέχρι του Ε' αιώνος, αντικατασταθέντα δε τότε διά των Απολυτικίων Τροπαρίων, ούτως ονομασθέντων ως ψαλλομένων μετά το ρητόν του Θεοδόχου Συμεών εν τη Απολύσει του Εσπερινού, ότε και ο λαός του ναού απολύεται·
την ευχαριστήριον ωδήν «Δόξα σοι, Κύριε, δόξα σοι», ψαλλομένην εν τη αρχαία Εκκλησία προ της αναγνώσεως του ιερού Ευαγγελίου και μετά το τέλος της ευαγγελικής περικοπής.
Αρχαίος ύμνος είναι και ο σωζόμενος πινδαρικός Κλήμεντος του Αλεξανδρέως, αναγόμενος εις τους κοινούς ύμνους, ους συνήθως από στήθους εγνώριζεν ο λαός και έψαλλεν από κοινού εν ταις ιεραίς συνάξεσιν.
Εν τοις αρχαίοις άσμασι καταλέγεται, το αινετικόν «Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν, σοι ευχαριστούμεν Κύριε, και δεόμεθά σου ο Θεός ημών», όπερ ποιηθέν υπό Αμβοσίου του Μεδιολάνων μετά τον εντελή αυτού θρίαμβον κατά των Αρειανών εψάλη το πρώτον εν πλήρει συναθροίσει των πιστών κατά την βάπτισιν του ιερού Αυγουστίνου παρά του θείου των Μεδιολάνων ιεράρχου· τον στ' αιώνα εψάλλετο εις την λειτουργίαν της Ρωμαϊκης Εκκλησίας ως γίνεται δήλον εκ των Αντιφωναρίων Γρηγορίου τoυ Διαλόγου, τον δε Η΄ αιώνα εψάλη εν Γερμανία κατα την στέψιν των βασιλέων.
Ωσαύτως αρχαιότατος είναι και ο Τριαδικός ή Επιλύχνιος ύμνος «Φως ιλαρόν» (ως ψαλλόμενος μετά τας λυχνικάς ευχάς του Εσπερινού) “Φως ιλαρόν άγίας δόξης αθανάτου Πατρός, ουρανίου, άγίου, μάκαρος, Ιησού Χριστέ, ελθόντες επί την ήλίου δύσιν, ίδόντες φως εσπερινόν υμνούμεν Πατέρα, Υίόν και Άγιον Πνεύμα, Θεόν. Άξιον σε εν πάσι καιροίς υμνείσΘαι φωναίς αισίαις, Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς διό ο κόσμος σε δοξάζει”., αποδιδόμενος εις τους αποστολικούς άνδρας· εκ της ρήσεως δε του ουρανοφάντορος Βασιλείου «Αλλ’ όστις μεν ο πατήρ των ρημάτων εκείνων της επιλυχνίου ευχαριστίας ειπείν ουκ έχομεν», εξάγεται ότι άγνωστος είναι ο ποιητής τoυ ύμνου.
Εις τα αρχαία άσματα αριθμείται και το νυν άπαξ του ενιαυτού τω Μεγάλω Σαββάτω ψαλλόμενον «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία», όπερ εψάλλετο εν τη θεία λειτουργία του Αδελφοθέου Ιακώβου μέχρι του Ιούστινιανού· έκτοτε δε καθιερώθη να ψάλληται αντ' αυτού ο χερουβικός ύμνος «Oι τα Χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες».
«Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία, καί στήτω μετά φόβου καί τρόμου, καί μηδέν γήινον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω˙ ὁ γάρ Βασιλεύς τῶν βασιλευόντων, καί Κύριος τῶν κυριευόντων, προσέρχεται σφαγιασθῆναι, καί δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς˙ Προηγοῦνται δέ τούτου, οἱ χοροί τῶν ἀγγέλων, μετά πάσης ἀρχῆς καί ἐξουσίας, τά πολυόμματα Χερουβίμ καί τά ἑξαπτέρυγα Σεραφείμ, τάς ὂψεις καλύπτοντα καί βοῶντα τόν ὓμνον˙ Ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα. »
Ἐξαίσια εἶναι ἡ μουσική σύνθεση σέ ἦχο πλάγιο τοῦ α 'τοῦ Ἰακώβου τοῦ Πελοποννησίου († 1800), Πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας. Ὁ ὑμνογράφος ξεκινᾶ μέ τήν προστακτική «σιγησάτω», μέ τήν ὁποία ἀπευθύνεται πρός ὃλους τούς θνητούς («πᾶσα σάρξ βροτεία», βροτός = θνητός) καί ζητεῖ σιγή. Ἀκολουθοῦν δύο ἀκόμα προστακτικές: «στήτω μετά φόβου καί τρόμου καί μηδέν γήινον ἑαυτῇ λογιζέσθω» . Μέ αὐτές προτρέπει τούς πιστούς νά σταθοῦν ὀρθοί μέ φόβο καί τρόμο γιά τό μέγα γεγονός τό ὁποῖο συντελεῖται καί νά κρατοῦν τόν νοῦ καθαρό ἀπό κάθε γήινη σκέψη καί μέριμνα.
Βιβλιογραφική αναφορά:
“Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ), Γεώργιος Παπαδόπουλος, Τύποις Πραξιτέλους, Αθήνα, 1904’’.
Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος (1862-1938) υπήρξε Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλισιαστικού Μουσικού Συλλόγου.
Το ανωτέρω σύγγραμα ανευρίσκεται επίσης στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ανέμη και τις εκδόσεις ‘Τέρτιος’’, Κατερίνη.
Επιμέλεια άρθρου, διορθώσεις και άλλες προσθήκες:
ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΚΛΙΟΓΚΟΣ
ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΣ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ
